Τη μόνη θεσμοθετημένη σύγχρονη μορφή Κοινωνικής Επιχείρησης στην Ελλάδα αποτελούσαν μέχρι πρότινος οι Κοινωνικοί Συνεταιρισμοί Περιορισμένης Ευθύνης (Κοι.ΣΠΕ) (νόμος 2716/1999, άρθρο 12) που έχουν ως στόχο την κοινωνική ενσωμάτωση των ατόμων με ψυχικά προβλήματα, με πολύ θετικά αποτελέσματα. Ειδικές ρυθμίσεις υπήρχαν μόνο για παραδοσιακού τύπου συνεταιρισμούς, κυρίως, αγροτικούς, με αποκλειστικά οικονομικό αντικείμενο ή για καταναλωτικούς συνεταιρισμούς συγκεκριμένων επαγγελματικών ενώσεων.
Ο Νόμος 4019/2011 «Κοινωνική Οικονομία και Κοινωνική Επιχειρηματικότητα» αποτελεί την πρώτη νομοθετική πρωτοβουλία στην Ελλάδα να (καθ)οριστεί ο χώρος της κοινωνικής οικονομίας και να θεσμοθετηθεί ένας νέος τύπος εμπορικών επιχειρήσεων, που βασίζεται κυρίως στον τύπο του αστικού συνεταιρισμού, που καταστατικό τους σκοπό έχουν την επιδίωξη συλλογικού οφέλους. Βασικές αρχές της λειτουργίας τους αποτελούν οι: (α) «ένα πρόσωπο, μια ψήφος», (β) το προβάδισμα του ατόμου έναντι του κεφαλαίου, (γ) το αδιαίρετο, ολικώς ή μερικώς, του ιδίου κεφαλαίου.
- Ο συγκεκριμένος νόμος δεν αναγνωρίζει συνολικά όσους συμμετέχουν στο φάσμα του τρίτου τομέα της οικονομίας. Συνδέει την άσκηση κοινωνικής επιχειρηματικότητας με την δημιουργία Κοινωνικών Συνεταιριστικών Επιχειρήσεων (Κοιν.Σ.Επ.).
- Αρκείται στον καθορισμό ενός περιοριστικού πλαισίου εγκρίσεων, καταστατικών ελέγχων, λειτουργίας των εν λόγω επιχειρήσεων, ελέγχου νομιμότητας γενικότερα μέσω κεντρικών δομών σε επίπεδο υπουργείου. Δεν προβλέπεται η αποκεντρωμένη εφαρμογή των διατάξεων του νόμου σε επίπεδο διοικητικό (πχ με την διοικητική εμπλοκή των Περιφερειών).
- Δεν προβλέπει ουσιαστική αξιολόγηση του impact αυτών καθαυτών των δράσεων και των πρωτοβουλιών των επιχειρήσεων, παρά μόνο της καταστατικής αναφοράς τους στην κοινωνική ωφέλεια. Δεν χρησιμοποιείται ως κριτήριο η μη επιδίωξη επίτευξης κέρδους σε βάρος της κοινωνικής ωφέλειας κι επιχειρηματικότητας.
Σύντομη περιγραφή του θεσμικού πλαισίου
Προβλέπονται τρεις τύποι Κοινωνικών Συνεταιριστικών Επιχειρήσεων:
Α) Ένταξης:
Αφορούν στην ένταξη στην οικονομική και κοινωνική ζωή των ατόμων που ανήκουν στις ευπαθείς ομάδες πληθυσμού. Ποσοστό 40% κατ' ελάχιστον των εργαζομένων σε αυτές τις επιχειρήσεις θα πρέπει να ανήκουν υποχρεωτικά στις Ευάλωτες Ομάδες Πληθυσμού. Οι Κοινωνικοί Συνεταιρισμοί Περιορισμένης Ευθύνης (Κοι.Σ.Π.Ε.), θεωρούνται αυτοδικαίως Κοιν.Σ.Επ. Ένταξης και υπάγονται στις διατάξεις του Νόμου 4019/2011.
Ένταξη είναι η διαδικασία κοινωνικής ενσωμάτωσης ατόμων που ανήκουν στις ευπαθείς ομάδες του πληθυσμού, κυρίως μέσω της προώθησής του στην απασχόληση.
Ευπαθείς ομάδες του πληθυσμού είναι οι κοινωνικές ομάδες πληθυσμού των οποίων η συμμετοχή στην κοινωνική και οικονομική ζωή δυσχεραίνεται, είτε εξ' αιτίας κοινωνικών και οικονομικών προβλημάτων, είτε εξ' αιτίας σωματικής ή ψυχικής ή νοητικής ή αισθητηριακής αναπηρίας, είτε εξ' αιτίας απρόβλεπτων γεγονότων τα οποία επηρεάζουν την εύρυθμη λειτουργία της τοπικής ή και ευρύτερα περιφερειακής οικονομίας.
Οι ευπαθείς ομάδες πληθυσμού (για τις ανάγκες του συγκεκριμένου νόμου) χωρίζονται σε δύο κατηγορίες:
Ευάλωτες Ομάδες Πληθυσμού: είναι εκείνες οι ομάδες του πληθυσμού που η ένταξή τους στην κοινωνική και οικονομική ζωή εμποδίζεται από σωματικά και ψυχικά αίτια ή λόγω παραβατικής συμπεριφοράς. Σε αυτές ανήκουν άτομα με αναπηρίες (σωματικές ή ψυχικές ή νοητικές ή αισθητηριακές), εξαρτημένα ή απεξαρτημένα από ουσίες άτομα, οροθετικοί, φυλακισμένοι/αποφυλακισμένοι, ανήλικοι παραβάτες.
Ειδικές Ομάδες Πληθυσμού: είναι οι ομάδες εκείνες του πληθυσμού οι οποίες βρίσκονται σε μειονεκτική θέση ως προς την ομαλή ένταξή τους στην αγορά εργασίας, από οικονομικά, κοινωνικά και πολιτισμικά αίτια. Σε αυτές ανήκουν ενδεικτικά οι άνεργοι νέοι, οι άνεργες γυναίκες, οι άνεργοι άνω των πενήντα ετών, οι μακροχρόνια άνεργοι, οι αρχηγοί μονογονεϊκών οικογενειών και τα μέλη πολύτεκνων οικογενειών, γυναίκες θύματα κακοποίησης, οι αναλφάβητοι, οι κάτοικοι απομακρυσμένων ορεινών και νησιωτικών περιοχών, τα άτομα με πολιτισμικές ιδιαιτερότητες, οι μετανάστες και οι πρόσφυγες.
Β) Φροντίδας
Αφορούν στην παραγωγή και παροχή προϊόντων και υπηρεσιών κοινωνικού-προνοιακού χαρακτήρα σε συγκεκριμένες ομάδες πληθυσμού, όπως ηλικιωμένοι, βρέφη, παιδιά, άτομα με αναπηρία και άτομα με χρόνιες παθήσεις.
Γ) Συλλογικού και παραγωγικού σκοπού
Αφορούν την παραγωγή προϊόντων και παροχή υπηρεσιών για την ικανοποίηση των αναγκών της συλλογικότητας (πολιτισμός, περιβάλλον, οικολογία, εκπαίδευση, παροχές κοινής ωφέλειας, αξιοποίηση τοπικών προϊόντων, διατήρηση παραδοσιακών δραστηριοτήτων και επαγγελμάτων κ.α.) που προάγουν το τοπικό και συλλογικό συμφέρον, την προώθηση της απασχόλησης, την ενδυνάμωση της κοινωνικής συνοχής και την ενδυνάμωση της τοπικής ή περιφερειακής ανάπτυξης.
Στο πλαίσιο του νόμου προβλέπεται η λειτουργία Γενικού Μητρώου Κοινωνικής Οικονομίας, το οποίο τηρείται στο Υπουργείο Εργασίας, Κοινωνικής Ασφάλισης και Πρόνοιας και αποτελείται από τα εξής επιμέρους μητρώα:
α) Μητρώο Κοινωνικής Επιχειρηματικότητας, στο οποίο εγγράφονται υποχρεωτικά οι Κοιν.Σ.Επ., οι οποίες συστήνονται με βάση το Νόμο 4019/2011 και οι Κοι.Σ.Π.Ε. του Νόμου 2716/1999, και
β) Ειδικό Μητρώο άλλων Φορέων Κοινωνικής Οικονομίας, στο οποίο εγγράφονται προαιρετικά οι υφιστάμενες νομικές μορφές, οι οποίες πληρούν σωρευτικά τα παρακάτω κριτήρια:
- έχουν ως αποκλειστικό καταστατικό σκοπό την κοινωνική ωφέλεια μέσω της παραγωγής αγαθών ή της παροχής υπηρεσιών συλλογικού και κοινωνικού χαρακτήρα,
- αποδίδουν προτεραιότητα στα άτομα και την εργασία έναντι του κεφαλαίου ,
- εφαρμόζουν δημοκρατικό σύστημα λήψης αποφάσεων,
- έχουν αυτονομία στη διοίκηση και διαχείριση των δραστηριοτήτων τους,
- προβλέπουν τη χρησιμοποίηση των κερδών τους για τους καταστατικούς σκοπούς τους και δευτερευόντως τη δυνατότητα περιορισμένης διανομής κερδών αυτών,
- λειτουργούν με βάση την αρχή της αειφόρου ανάπτυξης,
- οι δραστηριότητές τους εντάσσονται αποκλειστικά σε μία από τις τρεις κατηγορίες Κοιν.Σ.Επ. (Ένταξης, Κοινωνικής φροντίδας ή Συλλογικού και Παραγωγικού Σκοπού),
- αναπτύσσουν τις δραστηριότητές τους τουλάχιστον επί μία τριετία πριν από την υποβολή της αίτησης εγγραφής στο Μητρώο.
Βασικά χαρακτηριστικά Κοινωνικών Συνεταιριστικών Επιχειρήσεων:
• Κάθε Κοιν.Σ.Επ. διαθέτει τουλάχιστον πέντε (5) μέλη εκτός των Κοιν.Σ.Επ. Ένταξης που διαθέτουν επτά (7) μέλη
• Το ποσοστό συμμετοχής νομικών προσώπων δεν υπερβαίνει το 1/3 των μελών,
• Ως μέλη δεν συμμετέχουν Οργανισμοί Τοπικής Αυτοδιοίκησης
• Ως μέλη δεν συμμετέχουν Νομικά Πρόσωπα Δημοσίου Δικαίου που υπάγονται σε Οργανισμούς Τοπικής Αυτοδιοίκησης, με εξαίρεση τις Κοιν.Σ.Επ. Ένταξης και υπό την προϋπόθεση ύπαρξης προηγούμενης έγκρισης από το φορέα που εποπτεύει το Ν.Π.Δ.Δ.
• Σε κάθε μέλος αντιστοιχεί μια ψήφος ανεξάρτητα από τον αριθμό συνεταιριστικών μερίδων
• Κάθε μέλος της Διοικούσας Επιτροπής είναι υποχρεωτικά και μέλος της επιχείρησης.
• Η διανομή των κερδών, ετήσια, γίνεται ως εξής:
-αποθεματικό (5%)
-εργαζόμενοι (έως 35%)
-επανεπένδυση σε δραστηριότητες επιχείρησης ή/και δημιουργία νέων θέσεις εργασίας (τουλάχιστον 60%)
Δυνατότητες-προτάσεις
Η Κοινωνική Οικονομία θεωρείται ως προνομιακό πεδίο εφαρμογής πολιτικών για την απασχόληση, την τοπική ανάπτυξη, την καταπολέμηση της φτώχειας και του κοινωνικού αποκλεισμού, ενώ δημιουργεί προϋποθέσεις επένδυσης στο λεγόμενο «κοινωνικό κεφάλαιο» και στην κοινωνική καινοτομία. Ειδικότερα για τις ευάλωτες ομάδες του πληθυσμού που παραμένουν αποκλεισμένοι από την αγορά εργασίας, η κοινωνική επιχειρηματικότητα μπορεί να διαδραματίσει σημαντικό ρόλο για την ένταξή τους σε αυτήν.
Σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες όπου ο τρίτος τομέας της οικονομίας είναι αρκετά πιο ανεπτυγμένος κυριαρχούν δύο νομικές μορφές που διέπουν τις κοινωνικές επιχειρήσεις: α) ο τύπος του συνεταιρισμού και β) ο τύπος της κεφαλαιουχικής εμπορικής εταιρίας. Επιπλέον παρατηρείται ένας τρίτος τύπος «ανοικτής νομικής μορφής» που αποδέχεται κάθε είδους οργάνωση του ιδιωτικού τομέα, εφόσον ενσωματωθούν στο καταστατικό τους κάποιες πρόσθετες νομικές προϋποθέσεις.
Σκοπεύοντας στην ευρύτερη δυνατή ανάπτυξη του τρίτου τομέα στη χώρα, προτείνεται να αναληφθούν οι παρακάτω νομοθετικές και διοικητικές πρωτοβουλίες:
1. Προτείνεται να επεκταθεί ο ορισμός της κοινωνικής οικονομίας νομοθετικά ώστε να αναφέρεται συνολικά στον τρίτο τομέα, θέτοντας ως καθοριστικό κριτήριο το impact της δραστηριότητας και των πρωτοβουλιών και να περιλαμβάνει τον εθελοντισμό, τη φιλανθρωπία, την κοινωνική καινοτομία, το impact investing. Αντίστοιχα τα χρηματοδοτικά εργαλεία που προβλέπονται από το νόμο να μπορούν να χρησιμοποιηθούν και για άλλες εταιρικές μορφές, αξιολογώντας το impact των δράσεων (αποκλείοντας την επιδίωξη επίτευξης κέρδους) και όχι τον καταστατικό σκοπό.
2. Δεδομένης της αδυναμίας πρόσβασης στον τραπεζικό δανεισμό σημαντικού τμήματος της κοινωνίας (και της πλειοψηφίας των ευάλωτων ομάδων του πληθυσμού), κρίνεται απαραίτητο να νομοθετηθεί πλαίσιο λειτουργίας εναλλακτικών χρηματοδοτικών μηχανισμών (τοπικοί αποταμιευτικοί και επενδυτικοί μηχανισμοί για μικροπιστώσεις, μικροδάνεια, εγγυητικά προϊόντα, μικρά ταμεία επιχειρηματικού κεφαλαίου κλπ).
3. Προκειμένου να διασφαλίζεται ο τοπικός/περιφερειακός χαρακτήρας στις δραστηριότητες μίας Κοιν.Σ.Επ. προτείνεται να δίνεται νομοθετικά προτεραιότητα στην δραστηριότητα στην περιοχή/περιφέρεια έδρας ή όπου έχουν ιδρυθεί παραρτήματα. Η δραστηριοποίηση σε εθνικό επίπεδο θα πρέπει να βασίζεται σε σαφή κριτήρια.
4. Προτείνεται να προστεθεί εξουσιοδοτική διάταξη στο Ν.4019/2011 ώστε με Κοινή Υπουργική Απόφαση να δύναται να εφαρμοστούν φορολογικά ή οικονομικά κίνητρα στις Κοιν.Σ.Επ. Σε ένα περιφερειακό συγκροτημένο κράτος αυτό θα έπρεπε να είναι αρμοδιότητα της Περιφερειακής Αυτοδιοίκησης για δραστηριότητες που αναπτύσσονται σε περιφερειακό/τοπικό επίπεδο.
5. Οι Κοιν.Σ.Επ. να εγγράφονται σε μητρώο στο επίπεδο περιφέρειας και αντιστοίχως οι μηχανισμοί ελέγχου να αναπτυχθούν σε επίπεδο περιφέρειας.
6. Οι Κοινωνικές Συνεταιριστικές Επιχειρήσεις πρέπει να δικτυωθούν και να δημιουργήσουν τους δικούς τους μηχανισμούς συμβουλευτικής και ελέγχου ώστε να μην παρατηρηθούν φαινόμενα διαφθοράς ή αστοχιών που θα δυσφημίσουν το εγχείρημα.
7. Απαραίτητη είναι η λειτουργία Δικτύου Υποστήριξης Κοινωνικής Επιχειρηματικότητας.