Του Κώστα Νικολάου, Δρ. Χημικού Περιβαλλοντολόγοου, Μέλους της «Κίνησης 136» και του «Κοινωνικού Καταναλωτικού Συνεταιρισμού Θεσσαλονίκης Bios Coop»
Ο νεοφιλελευθερισμός, ως η σύγχρονη έκφραση του καπιταλιστικού συστήματος απέτυχε παταγωδώς παγκόσμια και προφανώς, και στην Ελλάδα. Αυτό το παραδέχονται πλέον – εμμέσως πλην σαφώς - και οι ίδιοι οι υποστηρικτές του. Όσο περισσότερο συνεχίζεται σε πλάτος και σε βάθος η εφαρμογή νεοφιλελεύθερων επιλογών, τόσο περισσότερο βαθαίνει και οξύνεται η κρίση του συστήματος.
Βιώνουμε σήμερα τη φάση όξυνσης μιας κρίσης, που ξεκίνησε στα μέσα της δεκαετίας του ’80, τότε που έσπασε το δίπολο της τριαντάχρονης μεταπολεμικής ευφορίας, δηλαδή, το «παράγουμε πολύ – καταναλώνουμε πολύ». Τότε, που το συσσωρευμένο κεφάλαιο της χρυσής τριακονταετίας του καπιταλισμού άρχισε να επενδύεται κυρίως σε χρηματοπιστωτικά προϊόντα, κατάλληλα σχεδιασμένα, έτσι ώστε να δίνουν πολύ μεγαλύτερα κέρδη και να είναι αφορολόγητα. Όλη αυτή η οικονομική μεγέθυνση (που είναι ψευδο-ανάπτυξη και όχι ανάπτυξη, όπως διαστρεβλωμένα αποκαλείται) στηρίχθηκε στην προϋπάρχουσα κοινωνική ανισότητα, την οποία αναπαρήγαγε και ενίσχυσε περαιτέρω και έφθασε σήμερα σε τέτοια ακραία όρια, όπου το χρηματοπιστωτικό κεφάλαιο κατέχει σε «χαρτιά» (και όχι σε πραγματικά χρήματα) πάνω από 10 φορές το ΑΕΠ του πλανήτη. Ο κόσμος όλος «τους χρωστάει» πάνω από 10 φορές αυτό που παράγει! Το σύστημα λοιπόν δεν περνάει απλά κάποια κρίση, αλλά βρίσκεται σε κατάσταση αταξίας και χάους με την επιστημονική έννοια του όρου, δηλαδή, «μακράν της ισορροπίας» [1].
Επειδή αυτά τα άυλα χρηματοπιστωτικά «χαρτιά» κινδυνεύουν κάποια στιγμή να οδηγηθούν στην ανακύκλωση, είτε γιατί δεν υπάρχει καμία πιθανότητα η κοινωνία να μπορεί να βρει τέτοια ποσά για να τα πληρώσει είτε γιατί μπορεί και να αρνηθεί να τα πληρώσει, ο μόνος δρόμος εξασφάλισης της αξίας τους είναι η «αντικατάστασή» τους με κάτι υλικό. Ένα πρώτο υλικό κομμάτι - μικρό όμως – επιχειρείται να καλυφθεί από τη γνωστή νεοφιλελεύθερη πολιτική λιτότητας με την επίθεση σε μισθούς, συντάξεις, κοινωνικό κράτος (υγεία, παιδεία, ασφάλιση κλπ) με τις απολύσεις κλπ. Θεωρητικά, το μεγαλύτερο κομμάτι θα μπορούσε να καλυφθεί διαμέσου ανάληψης νέων ιδιωτικών παραγωγικών επενδύσεων. Αυτό όμως έχει περιορισμένες δυνατότητες σήμερα, γιατί το δίπολο «παράγουμε πολύ – καταναλώνουμε πολύ» έχει σπάσει προ πολλού και η ασκούμενη πολιτική λιτότητας το επιβεβαιώνει. Απομένει ένα σπουδαίο υλικό κομμάτι (το μεγαλύτερο): η μέγιστη δυνατή αποκόμιση κερδών με την ιδιωτικοποίηση (όπου αυτή δεν υπάρχει ακόμα) των βασικών αγαθών και υπηρεσιών διαβίωσης και κοινής ωφέλειας και των φυσικών πόρων. Μεταξύ αυτών των βασικών αγαθών, υπηρεσιών και πόρων, που δέχονται την επίθεση της ιδιωτικοποίησης, κυρίαρχη θέση έχουν 4 τομείς προτεραιότητας (καθόλου τυχαία), συναρθρωμένοι σ’ ένα ενιαίο σύνολο: το Νερό, η Ενέργεια, η Τροφή και τα Απόβλητα (Ν.Ε.Τ.Α.).
Η ιδιωτικοποίηση του Ν.Ε.Τ.Α παρουσιάζεται ως μονόδρομος από τον νεοφιλελευθερισμό, υποστηρίζοντας ότι δεν υπάρχει εναλλακτική λύση. Κι όμως, υπάρχει εναλλακτική λύση και είναι και καλύτερη: η αυτοδιαχείριση, η κοινωνική και αλληλέγγυα οικονομία με άμεση δημοκρατία [2]. Έχει βέβαια ένα τρομερό ελάττωμα: δεν αφήνει χώρο για την κερδοσκοπία, δεν προβλέπει θέσεις για αφεντικά και όλα τα οφέλη πάνε στους πολίτες! Επιπλέον είναι και επικίνδυνη: αποτελεί σχολείο εκπαίδευσης στην άμεση δημοκρατία!
Στο κείμενο που ακολουθεί παρουσιάζονται δύο συνεταιριστικές πρωτοβουλίες για το νερό και την τροφή στη Θεσσαλονίκη και συγκεκριμένα, η “Κίνηση 136” και ο Κοινωνικός Καταναλωτικός Συνεταιρισμός Θεσσαλονίκης “Bios Coop”.
Κίνηση 136
Ένας χρόνος αγώνα ενάντια στην ιδιωτικοποίηση και για να περάσει το νερό της Θεσσαλονίκης στα χέρια των πολιτών
Η επιχειρούμενη ιδιωτικοποίηση κοινωνικών αγαθών, φυσικών πόρων και στρατηγικών τομέων της οικονομίας περιλαμβάνει και την ιδιωτικοποίηση του νερού της Αθήνας και της Θεσσαλονίκης. Συγκεκριμένα, έχουν δρομολογηθεί οι διαδικασίες πώλησης από το δημόσιο της ΕΥΔΑΠ Α.Ε. (Εταιρείας Ύδρευσης και Αποχέτευσης Πρωτεύουσας) και του 40% και της διαχείρισης της ΕΥΑΘ ΑΕ (Εταιρεία Ύδρευσης Αποχέτευσης Θεσσαλονίκης), ενώ πρόσφατα ανακοινώθηκε ότι το δημόσιο μεταβίβασε και το υπόλοιπο 34% της ΕΥΑΘ στο ΤΑΙΠΕΔ ΑΕ (Ταμείο Αξιοποίησης Ιδιωτικής Περιουσίας του Δημοσίου).
Στην Ελλάδα, το κύριο κίνημα κατά της ιδιωτικοποίησης και υπέρ της δημόσιας-κοινωνικής διαχείρισης του νερού εμφανίσθηκε το 2011 στη Θεσσαλονίκη με την «Κίνηση 136» [3]. Η «Κ136» είναι μια πρωτοβουλία συλλογικοτήτων και πολιτών, που αγωνίζεται ενάντια στην ιδιωτικοποίηση του νερού, ενώ παράλληλα οργανώνει τους πολίτες της Θεσσαλονίκης σε ένα νομικό και λειτουργικό σχήμα ικανό να διεκδικήσει την εξαγορά απέναντι σε κάποια πολυεθνική του κλάδου [4].
Οι πολίτες μπορούν να πάρουν στα χέρια τους τη διαχείριση του νερού δημιουργώντας συνεταιρισμούς και διεκδικώντας την εξαγορά του προς πώληση ποσοστού από το δημόσιο και της διαχείρισης της ΕΥΑΘ, που πωλείται από το δημόσιο. Έτσι θα καθορίζουν αυτοί τον τρόπο και την πολιτική διαχείρισης του νερού. Οι συνεταιρισμοί δημιουργούνται ανά Δήμο και Δημοτική κοινότητα του Δήμου Θεσσαλονίκης με βάση το νόμο για τους αστικούς συνεταιρισμούς και όλα τα μέλη έχουν μία ψήφο ανεξάρτητα από τα μερίδια, που κατέχουν. Συγκροτούν ένωση συνεταιρισμών σε ανώνυμη συνεταιριστική εταιρεία (Κοινωνική ΕΥΑΘ Α.Ε), η οποία θα διεκδικήσει την εξαγορά και τη διαχείριση της σημερινής ΕΥΑΘ. Κάθε συνεταιριστική μερίδα αντιστοιχεί σε ένα υδρόμετρο και κοστίζει 136 € (έτσι προέκυψε και το όνομα της «Κίνησης 136»).
Οι συνεταιρισμοί λειτουργούν με βάση τις αρχές της κοινωνικής και αλληλέγγυας οικονομίας και της άμεσης δημοκρατίας και οι σκοποί τους είναι η εξαγορά και η μη κερδοσκοπική διαχείριση της ΕΥΑΘ, καθώς και η παροχή νερού στα νοικοκυριά και τις επιχειρήσεις με υψηλή ποιότητα, χαμηλές τιμές, προστασία του περιβάλλοντος, δημοκρατική λειτουργία και κοινωνική δικαιοσύνη.
Η δημιουργία των πρώτων συνεταιρισμών για το νερό της Θεσσαλονίκης έχει ξεκινήσει. Οι 6 πρώτοι συνεταιρισμοί είναι: 1ης Δημοτικής Κοινότητας Δήμου Θεσσαλονίκης (κέντρο πόλης), 3ης Δημοτικής Κοινότητας Δήμου Θεσσαλονίκης (Άνω πόλη, Επταπύργιο), 4ης Δημοτικής Κοινότητας Δήμου Θεσσαλονίκης (Τούμπα), 5ης Δημοτικής Κοινότητας Δήμου Θεσσαλονίκης (Χαριλάου, Ντεπώ, Φάληρο), Δήμου Καλαμαριάς, Δήμου Πυλαίας-Χορτιάτη (Πανόραμα, Πυλαία, Χορτιάτης), ενώ σύντομα θα ανακοινωθεί η δημιουργία συνεταιρισμών και στους δήμους της δυτικής Θεσσαλονίκης.
Οι παραπάνω ιδρυθέντες μέχρι σήμερα συνεταιρισμοί αντιστοιχούν γεωγραφικά στο 50% περίπου του πληθυσμού της Θεσσαλονίκης, που υδροδοτείται από την ΕΥΑΘ. Στους συνεταιρισμούς αυτούς δραστηριοποιούνται εκατοντάδες εθελοντές, ενώ χιλιάδες πολίτες δηλώνουν στα κοινωνικά μέσα δικτύωσης ότι στηρίζουν τις πρωτοβουλίες της Κ136. Είναι χαρακτηριστικό το αποτέλεσμα δημοσκόπησης τοπικής εφημερίδας, που έδειξε ότι το 75% των πολιτών τάσσεται υπέρ της πρότασης της Κ136.
Παράλληλα, η Κ136 συμμετέχει ενεργά στο ευρωπαϊκό και παγκόσμιο δίκτυο συλλογικοτήτων κατά της ιδιωτικοποίησης του νερού. Ως μέλος πλέον του παγκόσμιου κινήματος, που έχει ως κοινό όραμα «το νερό είναι κοινωνικό αγαθό και όχι εμπόρευμα», συμμετείχε – μεταξύ άλλων – και στο Εναλλακτικό Παγκόσμιο Φόρουμ για το Νερό - FAME (Forum Alternatif Mondial de l’Eau), στη Μασσαλία το Μάρτιο του 2012 και συνυπέγραψε τη Διακήρυξή του, που αναφέρει ρητά ότι το νερό είναι βασικό στοιχείο της ζωής στον πλανήτη, θεμελιώδες και αναφαίρετο ανθρώπινο δικαίωμα, απορρίπτει κάθε μορφή ιδιωτικοποίησης του νερού, απορρίπτει την έννοια της σύμπραξης δημόσιου-ιδιωτικού τομέα, τάσσεται υπέρ της δημόσιας διαχείρισης των υδάτων και υπέρ της διαχείρισης από τους ίδιους τους πολίτες, διακηρύσσει ότι η διαχείριση του νερού πρέπει να είναι δημόσια, συνεταιριστική, συμμετοχική, δίκαιη και μη-κερδοσκοπική και προωθεί, δημιουργεί και ενισχύει συμπράξεις δημοσίου-κοινοτικού τομέα (των πολιτών).
Αποτέλεσμα αυτής της διεθνούς απήχησης αποτελεί και η αξιοσημείωτη διεθνής αλληλεγγύη στην Κ136, που οδήγησε στην ίδρυση ενός ειδικού «Συνεταιρισμού Αλληλεγγύης», στον οποίο εγγράφονται ως μέλη πολίτες εκτός Θεσσαλονίκης, από την υπόλοιπη Ελλάδα και από άλλες Ευρωπαϊκές χώρες.
Η αντιπαράθεση για την ιδιωτική ή δημόσια διαχείριση του νερού δεν είναι καινούργια. Διεξάγεται εδώ και δεκαετίες σε όλο τον κόσμο. Τα τελευταία όμως χρόνια, αυτή η αντιπαράθεση δεν είναι πλέον μόνο θεωρητική. Υπάρχουν αποτελέσματα ερευνών, που προκύπτουν από συγκεκριμένες εφαρμογές διαφορετικών μοντέλων διαχείρισης σε πολλές χώρες του κόσμου.
Εδώ και 20 χρόνια, οι υποστηρικτές της ιδιωτικοποίησης, αντιμετωπίζοντας το νερό ως εμπόρευμα, υποσχέθηκαν παγκόσμια αυξημένες επενδύσεις και μεγάλη αποτελεσματικότητα στη διαχείριση του νερού. Η κυρίαρχη μορφή ιδιωτικοποίησης διεθνώς ήταν το λεγόμενο «Γαλλικό μοντέλο» σύμπραξης δημόσιου-ιδιωτικού τομέα, κατά το οποίο οι επενδύσεις και η ιδιοκτησία των υποδομών ανήκουν στο δημόσιο και η διαχείριση – διανομή του νερού στον ιδιωτικό τομέα.
Οι έρευνες για τα αποτελέσματα της ιδιωτικοποίησης σε όλες τις ηπείρους, στις ΗΠΑ, στην Ευρώπη, καθώς και έρευνα του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου, κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι παντού, όπου υπήρξε ιδιωτικοποίηση, αυτή συνοδεύθηκε από υποβάθμιση της ποιότητας του νερού, αύξηση της απώλειας νερού, υποβάθμιση των υποδομών και αύξηση των τιμών.
Στη Γαλλία για παράδειγμα, ξέσπασε σκάνδαλο όταν διαπιστώθηκε ότι στα ιδιωτικά δίκτυα νερού, περίπου ένα λίτρο στα τέσσερα πάει χαμένο (25% απώλεια), ενώ στα δημόσια δίκτυα η απώλεια νερού ήταν από 3 έως 12% το πολύ. Οι ιδιωτικές εταιρείες αδιαφορούν για τις απώλειες νερού, διότι αυτές συμβαίνουν στο δίκτυο πριν από τα υδρόμετρα, με βάση τα οποία πληρώνονται. Οι συνέπειες στο περιβάλλον και στην υγεία είναι τεράστιες από μια τέτοια σπατάλη νερού, τη στιγμή που το ζήτημα της διατήρησης και προστασίας των υδάτινων πόρων είναι πρώτης προτεραιότητας σε παγκόσμια, εθνική και τοπική κλίμακα.
Από την άλλη μεριά, η υποβάθμιση της ποιότητας του πόσιμου νερού στα ιδιωτικά δίκτυα δεν είναι τυχαία. Παρά τις προφανείς επιπτώσεις στην υγεία των πολιτών, η ελλιπής φροντίδα για την ποιότητα του νερού αυξάνει τα κέρδη των εταιρειών.
Ταυτόχρονα, διαμέσου της δυσφήμησης του δημόσιου συστήματος ύδρευσης οικοδομήθηκε - τα τελευταία 20 χρόνια - μια αγορά εμφιαλωμένου νερού, επίσης αμφίβολης ποιότητας σε αρκετές περιπτώσεις. Παγκοσμίως, 200 δισ. μπουκάλια εμφιαλωμένου νερού πωλούνται το χρόνο με κέρδη 60 δισ. €, ενώ στην ΕΕ η μέση κατανάλωση εμφιαλωμένου νερού είναι 109 λίτρα/άτομο.
Η δυσφήμιση λοιπόν, του δημοσίου συστήματος ύδρευσης συμβάλλει ταυτόχρονα στην ιδιωτικοποίηση του συστήματος ύδρευσης και στην άνοδο της αγοράς του εμφιαλωμένου νερού.
Σήμερα, οι πόλεις στην Ευρώπη και σ’ όλο τον κόσμο, ύστερα από δεκαετίες ιδιωτικοποίησης της ύδρευσης, εγκαταλείπουν πλέον την ιδιωτική διαχείριση: Βρυξέλλες, Βερολίνο, Μόναχο, Στουτγάρδη, Παρίσι, Γκρενόμπλ, Μπορντώ, Τουλούζ, Μονπελιέ, Μασσαλία, Λιλ, Βρέστη, Μπουένος Άιρες, Ατλάντα, Γιοχάνεσμπουργκ, Κοτσαμπάμπα (Βολιβία) κλπ.
Η παγκόσμια εμπειρία απέδειξε ότι το μοντέλο της σύμπραξης δημόσιου-κοινοτικού τομέα (των πολιτών), που στηρίζεται στη συνεργασία μεταξύ δημόσιων φορέων, συνεταιρισμών, εργατικών σωματείων και άλλων συλλογικοτήτων μιας κοινότητας, δίνοντας έμφαση στη εμπλοκή της κοινότητας (των πολιτών), είναι αυτό, που διασφαλίζει υψηλή ποιότητα νερού, μικρές απώλειες και χαμηλές τιμές με κοινωνική δικαιοσύνη.
Στην πραγματικότητα το θέμα δεν είναι απλά: δημόσιο ή ιδιωτικό. Το θέμα είναι η κοινοτική ιδιοκτησία, έλεγχος και διαχείριση. Η καλή λειτουργία της ύδρευσης απαιτεί τοπικό δημοκρατικό έλεγχο και διαχείριση.
Οι διακηρύξεις του ΟΗΕ και της Ευρωπαϊκής Ένωσης ότι το νερό είναι κοινωνικό αγαθό και θεμελιώδες ανθρώπινο δικαίωμα, μπορούν να υλοποιηθούν μόνο με τη δημόσια-κοινωνική διαχείριση του νερού [5].
Ο Κοινωνικός Καταναλωτικός Συνεταιρισμός Θεσσαλονίκης “Bios Coop”
Ο Κοινωνικός Καταναλωτικός Συνεταιρισμός Θεσσαλονίκης “Βιος Coop” ιδρύθηκε έπειτα από πρωτοβουλία της ΠΡΩ.Σ.Κ.ΑΛ.Ο. (Πρωτοβουλία Συνεργασίας για την Κοινωνική και Αλληλέγγυα Οικονομία), που κατέληξε στη συγκρότηση μιας ευρύτερης ομάδας πρωτοβουλίας για το συνεταιρισμό με πρώτο αντικείμενο τη δημιουργία ενός συνεταιριστικού Super Market στη Θεσσαλονίκη [6].
Σκοπός του Συνεταιρισμού είναι η άσκηση δραστηριοτήτων με βάση τις αρχές της κοινωνικής και αλληλέγγυας οικονομίας και της άμεσης δημοκρατίας. Ειδικότερα είναι προσανατολισμένος στην προμήθεια τοπικών και εγχώριων, κατά προτίμηση, προϊόντων και υπηρεσιών εξαιρετικής ποιότητας και χαμηλής τιμής, προκειμένου να συμβάλλει στην ανάπτυξη και τον εκσυγχρονισμό της αντίστοιχης παραγωγής, ταυτόχρονα με την κάλυψη των αναγκών των μελών του και όλων των πολιτών σε αγαθά και υπηρεσίες με όρους κοινωνικής δικαιοσύνης [7].
Η δομή και η λειτουργία του Συνεταιρισμού εφαρμόζουν την συνεργατική-συνεταιριστική δημοκρατική αρχή «ένα πρόσωπο-μια ψήφος». Το κάθε μέλος του Συνεταιρισμού έχει δικαίωμα συμμετοχής στις Γενικές Συνελεύσεις με μία ψήφο ανεξάρτητα από τις συνεταιριστικές μερίδες που κατέχει, καθώς και να εκλέγει και εκλέγεται. Η διοίκηση και ο έλεγχος του Συνεταιρισμού είναι υπόθεση των μελών του. Το Διοικητικό Συμβούλιο και το Εποπτικό Συμβούλιο εκλέγονται και ανακαλούνται από τη Γενική Συνέλευση, η οποία είναι το ανώτατο όργανο του Συνεταιρισμού και αποφασίζει για όλα τα θέματα που τον αφορούν [8].
Τα μέλη και οι εργαζόμενοι εκπαιδεύονται πάνω στις συνεταιριστικές αρχές και τις αξίες της κοινωνικής και αλληλέγγυας οικονομίας.
Ο Συνεταιρισμός συνεργάζεται με την «Ελληνική Διατροφή Coop» (συνεταιριστική εταιρεία εφοδιασμού προϊόντων, που συγκρότησαν συνεταιρισμοί αγροτών και παντοπωλών απ’ όλη την Ελλάδα) για τον εφοδιασμό με προϊόντα που παράγονται από τους συμμετέχοντες αγροτικούς συνεταιρισμούς και τις μικρές παραγωγικές μονάδες, αλλά και με άλλους συνεταιρισμούς και μεμονωμένους παραγωγούς που θέλουν να βάλουν τα προϊόντα τους στα ράφια του συνεταιριστικού Super Market.
Τα προϊόντα αυτά είναι σαφώς υψηλότερα σε επίπεδο ποιότητας, και χαμηλότερα σε επίπεδο τιμών. Οι χαμηλότερες τιμές των προϊόντων αυτών βασίζονται στο γεγονός ότι δεν υπάρχουν οι χονδρέμποροι μεσάζοντες ούτε τα ακριβοπληρωμένα ράφια στη συνεργασία με τις πρωτογενείς παραγωγικές μονάδες. Βασικό σύνθημα είναι η ποιότητα του προσφερόμενου προϊόντος να έρχεται σε λογική τιμή “από το χωράφι στο ράφι”.
Η συνεχής πτώση των εισοδημάτων σε συνδυασμό με τη συνεχή άνοδο των τιμών βασικών προϊόντων και με την αμφιβολία για την ποιότητά τους όλο και να μεγαλώνει (ένεκα ασύδοτης κερδοσκοπίας), καθιστά το εγχείρημα αυτό εξαιρετικά αναγκαίο, επίκαιρο και πρώτης προτεραιότητας.
Μετά από την ιδρυτική συνέλευση των εγγεγραμμένων ιδρυτικών μελών, ο αριθμός των οποίων ξεπέρασε κατά πολύ τα 100 άτομα, που απαιτούνται θεσμικά για την ίδρυση του συνεταιρισμού, στόχος του συνεταιρισμού είναι να φθάσει τον αριθμό των 1.000 μερίδων, ώστε να ανοίξει σύντομα το πρώτο συνεταιριστικό Super Market στη Θεσσαλονίκη [9].
Βιβλιογραφικές πηγές
[1] Νικολάου Κ., Επιστήμη και κρίση: Προσεγγίζοντας την κοινωνικά δίκαιη έξοδο, Διαλεκτικά, 10.12.2011, www.dialektika.gr
[2] Νικολάου Κ., Η κρίση και η κοινωνική αλληλέγγυα οικονομία, Διαλεκτικά, 27.6.2011, www.dialektika.gr
[3] Κ136, Δημόσια παρουσίαση της πρότασης της Κίνησης 136, 30.11.2011, www.136.gr
[4] Νικολάου Κ., Μια συνεργατική πρόταση για να περάσει το πόσιμο νερό στα χέρια των πολιτών, Διαλεκτικά, 29.11.2011, www.dialektika.gr
[5] Νικολάου Κ., Το νερό στον κόσμο: Κοινωνικό αγαθό ή εμπόρευμα; Διαλεκτικά, 22.3.2012, www.dialektika.gr
[6] ΠΡΩ.Σ.Κ.ΑΛ.Ο., Δημιουργία Κοινωνικού Καταναλωτικού Συνεταιρισμού στη Θεσσαλονίκη, ΠΡΩ.Σ.Κ.ΑΛ.Ο. – Πρωτοβουλία Συνεργασίας για την Κοινωνική και Αλληλέγγυα Οικονομία, 8.2.2012, www.proskalo.net
[7] Νικολάου Κ., Κοινωνικός Καταναλωτικός Συνεταιρισμός στη Θεσσαλονίκη, Τα εν Οίκω εν Δήμω, τ.91, σ.3, 2012
[8] Βιος Coop, Το Καταστατικό του Κοινωνικού Καταναλωτικού Συνεταιρισμού Θεσσαλονίκης, www.bioscoop.gr
[9] Βιος Coop, Η εγγραφή μελών στον Κοινωνικό Καταναλωτικό Συνεταιρισμό Θεσσαλονίκης, www.bioscoop.gr